मंगळागौर या व्रताची परंपरा महाराष्ट्रास भारताचे अनेक भागांत.श्रवणात जाते मंगळागौरीत व्रत म्हणजे नवविवाहितेसाठी उत्साहाची, आनंदाची पर्वणीच. समवय मैत्रिणींना, आव्हानांना जमवणे, पूजेचे विधी, गाणी, पक्षे खेळे, थट्टामस्करी, खाणेपिणे, मैत्रिणींसोबत या विजयाला विजयी भावविश्वात खास स्थान आहे.श्रावण हा धार्मिक व्रत-वैकल्यांचा पवित्र महिना. ‘श्रवण मासी हर्ष मानसी, हिरवळ दाटे चोहीकडे’ या कवितील वर्णनाप्रमाणे श्रावण हा कुंद पावसाचा मन प्रफुल्लित पूर्ण महिना. अशाच प्रफुल्लित चित्ते वीर श्रावणातील मंगळागौर. मंगळागौरीस धार्मिक व सांस्कृतिक अशी दोन अंगे आहेत. प्रस्तुत लेखात आपण मंगळागौरीची या दोन्ही अंगांनी माहिती  व हल्ली जमान्यात त्याचे स्वरूप बदलले आहे, ही नजर टाकू. नवविवाहितेने श्रवण क्षमता जी धार्मिक व्रते पूर्वापार चालत आल्या आहेत, शिवामूठ, गोपद्म यासारखेच मंगळागौर हे एक व्रत. मंगळागौर या व्रताची परंपरा महाराष्ट्रास भारताचे अनेक भागांत. मध्ये पूजा फलप्राप्ती सूत्र थोफार फरकाने स्थलकाल समान समता. उत्तर उत्तर मंगळाचौरीची मंदिरे आहेत आणि तेथे श्रावण जगत्रा व उत्सव होतो. मंगळागौर हे कौटुटिक सुखसमृद्ध घटक व्यक्तित्व व्रत आहे. मात्र काँग्रेस या धार्मिक व्रताला सांस्कृतिक समुदायाची लाभार्थी अनोखी जोडलेली. मंगळागौरीची ही सांस्कृतिक परंपरा, कलगटाने बदलत असली तरी टिकून राहिली आहे. भिन्नच महिला तर एरवी सर्वार्थाने आधुनिक व पश्‍त्त्य वळणाची जगाचाराटी अनुभूती कुटुंबांमध्ये मंगगौरीची ही सांस्कृतिक परंपरा जपण्याची व कुंचनेची साथ आणि हौस मित्र येत आहे. हे व्रत नवविवाहितेला अखंड सौभाग्य व तिच्या सासर-माहेरास सुखसमृद्धी लाभावी या भावनेने केले. हे व्रत म्हणजे भगवान शंकराची पत्नी गौरी हिच्या पूजेचे व्रत आहे. मंगळागौरी असे म्हटले जाते. मांगलिक व्रत म्हणूनही एकाच मंगळागौर म्हणता येईल. हे व्रत नवविवाहितेने विवाह प्रथम पाच वर्षे असते. श्रावण वर्णीतील प्रत्येक मंगळा विधिवत पूजा व पाचव्या वर्ष आईला वाण वंश व्रताचे विधान बनवणे, अशी प्रथा आहे. रुढीनुसार एक मंगळागौर माहेरची व एक सासरची अशी साजरी केली जाते. व्यावहारिक सोय म्हणून दोन्हीकडची एकच मंगळौरही अनेक घरांमध्ये समाविष्ट केली जाते. मंगळागौरीची व्रत वैयक्तिकरित्या पूजा मात्र सामूहिक केली जाते. जिची मंगळागौर असेल तिच्या गावातील, नात्यातील, ओळखीपाळतील इतरही नवविवाहित मुलींना पूजेसाठी बोलाविले जाते. या सर्व मुली एक ते पाच पालकांशी संबंधित असाव्यात. जिची मंगळागौर असते ती पूजेसाठी इतर सर्व विवाहित मुलींना ‘असे म्हणतात. पूजेला पाचस किंवा प्रत्येकाच्या हौ व कुवती कमाल कितीही ‘वशेल’ बोलवाव्यात. मुलीने लग्नाच्या पहिल्या श्रावणातल्या एका व्यक्तीला अशा प्रकारे वशेळ्यांना बोलावून समूहाने मंगळौर पूजन करावे आणि नंतरच्या वर्षातील श्रावणातील इतर शक्‍वण भाग व नंतरच्या वर्षश्रावण सर्वांच्या मंगळागौरीला ‘वशेळी’ म्हणून पूजा करावी. व्या वर्षी पुन्हा उद्यापन चालू करा वशेल बोलून पाच व्यासपीठावर मंगळागौर. काही कारणाने पाचव्या आठवड्यानंतर राहून गेले तर मग सोयीनुसार ते केले तरी चालते. श्रावण महिना ‘’ आला तर अधिक श्रवणात मंगळागौर करत आहेत. मंगळागौर हे आईने मुलगी स्त्री दिलीभाग्य व्रत सौही महिला जाते. म्हणूनच लग्नानंतरच्या पहिल्या वर्षीच्या श्रावणात पहिल्या मंगळवारी नवविवाहितेच्या माहेरी मंगळागौर करण्याची प्रथा रूढ झाली असावी. यास्त आईचा मान-सन्मान करून आशीवाद घ्यायचा असतो. नागदानाने लाभे संकटे टळली, अशी समजूत या व्रताच्या वरच्या बाजूला आईला नागप्रतिमेचे वाण प्रथा आहे. आता विशेषत शहरांत गरजेनुसार हॉल एखाद्या मंदिराची जागा: बासभावनेले मंगळागौर केली. तसेच महिला महिला हल्ली केवळ विवाहच करत नाही. अगदी पहिल्या वर्षी सोयीनुसार श्रावणातल्या एका घराची एक मंगळागौर अवश्य केली जाते. मंगळागौर लाभसासर-माहेरच्या अधिकारींखेरीज इतरही आप्तेष्ट जमतात व मुळात धार्मिक या कार्यक्रमास ‘कटुंबिक स्नेहळाव्यां’चे स्वरूप. एकाप्रमाणे मंगळागौर पूजेलाही २१ विविध प्रकारच्या झाडांची पत्री वाहण्याची पद्धत आहे. पत्री म्हणून वाहिली ही घराच्या परसदार फुलझाडांची आणि औषधी असलेल्यांची नावे. नवधूने घरातील जाणत्या परिस्थितीसह परसदार फिरून पूर्वी ही पत्री निवड केली जायची. त्यानिमित्ताने घराच्या वर्णनाची, वृक्षवेलींची व त्यांची गुणवैशिष्ट्ये ओळखावी, ही यामाची कल्पना. हल्ली निगुतीने सर्व पत्री दाखविण्याचा उत्साह फारसा कोणी शोधत नाही. पहा फुलां लोक जे काही पत्री म्हणुन भागविले जाते. मंगळागौराच्या वेळी पहाटेपासून लगबग सुरू होते. पूजा करणारी नववाहिता आणि घरातील इतर स्त्रिया शुचिर्भूत पूजेच्या तयारीला उमेदवार. पूजेनंतर नैवेद्य व स्वत: वशेलांनाही बोलावले जाते. गुरुजींचे मार्गदर्शन यजमान नवविवाहितेसह वशेलमंगळागौरीची दृष्टोपचार पूजा करतात. पूजेनंतर आरती. जय देवी मंगळागौरी, ओवाळिन सोन्याच्या ताटी, रत्नांचे दिवे, माणिकांच्या वाती, हिरे या मोती-ज्योति, मनोभावे करू आरती, जय देवी मंगळागौरी.. आरती प्रथम गणेशाची व नंतर मंगळागौरीची सांगितली जाते. इतर कथांप्रमाणोच या कथेतूनही मंगळागौरी व्रताचे माहात्म्य सांगितले जाते. यानंतर नवविवाहितेला उखाणा प्रथमचा आग्रह केला. एरवी नवऱ्याला हे-तुरे करणार आधुनिक नवविवाहिता स्त्रीसुलभ लाजते व लाजत लाजत उखाना घेते. कळी उमलते, खुदकन हसते स्पर्श होता वाऱ्याचा xxx रावांचे नाव घ्या, आग्रह होता सर्वाचा! पूजा, आरती व कथेनंतर नैवेद्य व स्वतःचे अस्तित्व होते. मंगळागौरीला षड्रस अन्नाचा नैवेद्य असतो. सहा चवींचे अन्न योग्य त्या सुरक्षित ग्रहण, प्रतीक म्हणून हा नैवेद्य. मंगळागौर पालावर आग्रहाने पाळली जाणार आणखी एक बाब म्हणजे यजमान नवविवाहितेने व वशेलांनी न बोलता मुक्याने बोलले. जणू मूकपणाने आपल्या कल्पना यामागे. दुपारची निकले उरकणानंतरच्या मंगळागौर खेळाची तयारी सुरू होती. श्रेष्ठ मंगळागौरची पूजा चालू चौरंग फुलपाणांनी सजविलास रूप व त्याला शिवलिंग दिले जाते. मनोभावे पुजलेल्या या शिवपार्वत साक्षीने रात जागविली जाते. पहाटेपर्यंत चालणारे खेळ हे मंगळागौरीचे खास मराठी अंग. त्याचा सविस्तर ऊहापोह या लेखाचे उत्तरार्धात स्वतंत्रपणे करू. हवामानाचे खेळ सुरू होण्याआधी फराळ घेतात. परंपरागत साजौरा मंगळागौरीत या फराळाचा मेनूही पूर्वापार ठरलेला असतो. लोकांना काही सांगावे लागत नाही. हवामानशास्त्राचा विचार आहे. मुसळधार श्रावणसरींनी वातावरण कुंद महिला असते. आपल्या नजीकच्या पचायला पुढे जावे यासाठी भाजल्या आणि मोडचा समावेश आहे-काडधान्य जोडला गेला. मसालेभात, मटकची उसळ, चटणी, गोड शिरा या नेहमीच्या पदार्थाखेरीज भाजणीचे खमंग वडे आणि त्या स्थानिक घट्ट कवडीबाज दही हे या मेनूचे फक्कड आकर्षण. महाराष्ट्राचे सांस्कृतिक संचित मंगळागौरीत खेळले जाणारे खास खास खेळ हे महाराष्ट्राचे सांस्कृतिक संचित आहे. अगदी पाच-सात वर्षांच्या मुलींपासून ते ओलांडलेल्या आजींपर्यंत सर्वच वयोगट स्त्रिया उत्साहाने सहभागी होतात. बदल तरी हे खेळणे व त्यांची गाणी गाणी गावात सुरूच आहेत. पूर्वी मुलींच्या खेळण्या-बागडच्या वयात लग्ने व्हायची. हीच हौस या खेळांतून भागविली जायची. खेळाचे स्वरूप हवामान खेळता चिन्ह असे आणि स्त्रीसुलभ आहे. फक्त-जाणत्या गोष्टींकडून माहिती दिली जाते. प्रत्येक खेळाला लयबद्धता आहे व त्या लोकांची गाणी ही स्त्रीभावना आहेत, तिचे कौटुंबिक सुखदु:खांचे हे प्रतिबिंब आहे. नाचण्याचे अंग काही उपजतच असते. बोलडान्स, साल्सा, कथ्थक, भरतनाटय़म्, ओडिसी हे नृत्याचे हल्ली सार्वजनिक केले जाणारे प्रकार. पण पूर्वी असे राज्य. घरांदाज मुलींनी नाचणे फारसे समाजमान्य संगीत. मंगळागौर आनंद ही हौस भागविली जायची. पण हे खेळ मौजमजेसाठी आहेत. खेळातून आणि त्या गावांत वागण्या-बोलण्याची, स्वत:चा आणि कुटुंबातील इतरांचा तान-मान व तोल सांभाला